قوله: و یوْم یعْرض الذین کفروا على النار، فیقال لهم، أذْهبْتمْ طیباتکمْ. قرأ ابن کثیر آذهبتم بالاستفهام ممدودا و ابن عامر بالاستفهام من غیر مد و الباقون بلا استفهام على الخبر. و المعنى نلتم لذاتکم و احببتم شهواتکم فى الدنیا غیر متفکرین فى حرامها و حلالها. و استمتعتم بملاذها و قیل: اذهبتم طیباتکم، من الرزق و الحلالات الذى انفقتموها فى شهواتکم و لذاتکم و لم تنفقوها فى مرضات الله عز و جل. و قیل: أذْهبْتمْ طیباتکمْ فى الآخرة بمعاصیکم، فی الْحیاة الدنْیا.
روى عمر قال: دخلت على رسول الله (ص) فاذا هو مضطجع على زمال حصیر قد اثر الزمال فى جنبه. فقلت یا رسول الله ادع الله فلیوسع على امتک فان فارس و الروم قد وسع لهم و هم لا یعبدون الله قال ذاک قوم عجلوا طیباتهم فى الحیاة الدنیا.
و قال جابر بن عبد الله: رأى عمر بن خطاب لحما معلقا فى یدى. فقال ما هذا یا جابر؟ قلت اشتهیت لحما فاشتریته، فقال او کلما اشتهیت یا جابر اشتریت، اما تخاف هذه الایة: أذْهبْتمْ طیباتکمْ فی حیاتکم الدنْیا و اسْتمْتعْتمْ بها ثم قال عمر: لو شئت لجعلت اکبادا و اسنمة وصلا و صنابا و صلائق و لکن استبقى حسناتى لان الله تعالى وصف قوما فقال: أذْهبْتمْ طیباتکمْ فی حیاتکم الدنْیا و اسْتمْتعْتمْ بها، الصلا الشواء و الصناب الاصبغة و الصلائق الرقاق العریض و عن عمر ایضا ان رجلا دعاه الى طعام فاکل ثم قدم شیئا حلوا فامتنع و قال رأیت الله وبخ قوما بالتمتع بالطیبات فى الدنیا فقال: أذْهبْتمْ طیباتکمْ فی حیاتکم الدنْیا، فقال الرجل اقرأ یا امیر المومنین ما قبلها. و یوْم یعْرض الذین کفروا على النار أذْهبْتمْ طیباتکمْ فی حیاتکم الدنْیا، فلست منهم فاکل و سره ما سمع، فالْیوْم تجْزوْن عذاب الْهون، الهون و الهوان واحد، بما کنْتمْ تسْتکْبرون فی الْأرْض بغیْر الْحق و بما کنْتمْ تفْسقون اى باستکبارکم و فسقکم.
و اذْکرْ أخا عاد، یعنى هودا، إذْ أنْذر قوْمه بالْأحْقاف، جمع حقف و هو ما استطال و اعوج من الرمل العظیم و هى مساکن عاد و کانوا عربا و هى اکثر ارض رملا.
قال ابن عباس: الاحقاف و ادبین عمان و مهرة و مهرة موضع بحضرموت تنسب الیها الإبل المهریه. و قال قتاده: ذکر لنا ان عادا کانوا حیا من العرب بالیمن کانوا اهل رمل مشرفین على البحر بارض یقال لها الشجر و هى الاحقاف.
روى عن على (ع) قال خیر و ادبین فى الناس واد بمکة و واد نزل به آدم بارض هند و شر واد بین فى الناس وادى الاحقاف و واد بحضرموت یدعى برهوت تلقى فیه ارواح الکفار. قال و خیر بئر فى الناس بئر زمزم و شر بئر فى الناس بئر بلهوت فى ذلک الوادى الذى بحضرموت.
قوله: و قدْ خلت النذر، اى سبقت الرسل، منْ بیْن یدیْه و منْ خلْفه، اى قبل هود و بعده، ألا تعْبدوا اى قال لهم: ألا تعْبدوا إلا الله إنی أخاف علیْکمْ، ان لم تومنوا، عذاب یوْم عظیم هائل یعنى یوم القیمة و قیل یوم عذابهم فى الدنیا.
قالوا أ جئْتنا لتأْفکنا اى لتصرفنا، عنْ آلهتنا، الى دینک و هذا ما لا یکون، فأْتنا بما تعدنا، من العذاب، إنْ کنْت من الصادقین ان العذاب نازل بنا قال، هود: إنما الْعلْم عنْد الله، یعنى الله یعلم علم تأخر العذاب عنکم، و أبلغکمْ ما أرْسلْت به اى ابلغکم الذى امرت بتبلیغه الیکم و لیس فیه تعیین وقت العذاب، و لکنی أراکمْ قوْما تجْهلون لاستعجالکم العذاب.
فلما رأوْه، اى راوا ما وعدوا به و استعجلوه و هو العذاب، عارضا، اى سحابا عرض فى نواحى السماء، مسْتقْبل أوْدیتهمْ قالوا هذا عارض ممْطرنا، اى سحاب یأتینا بالمطر و کانوا اصیبوا بالجدب و وجهوا و فدا یستسقونهم بعرفات فیهم لقمان صاحب لبد و کانوا سبعة نفر فبدوا فسألوا الله الحوائج ثم استسقوه لقومهم فبعث الى قومهم سحابة سوداء فى واد یقال له المغیث فخرجوا من دورهم و ابنیتهم بالطبول و المزامیر و الخمر الى الوادى یستبشرون بالسحاب. فقال هود: بل هو ما بالطبول و المزامیر و الخمر الى الوادى یستبشرون بالسحاب. فقال هود: بلْ هو ما اسْتعْجلْتمْ به، من العذاب حیث قلتم: ائْتنا بما تعدنا ثم فسره، فقال: ریح فیها عذاب ألیم قیل کانت ریحا تنسف رمادا حارا و هى رمدد و اول ما عرفوا انها عذاب، راوا ما کان خارجا من دیارهم من الرجال و المواشى تطیر بهم الریح بین السماء و الارض فدخلوا بیوتهم و اغلقوا ابوابهم فجاءت الریح فقلعت ابوابهم فجعلتهم کالرمیم.
و قیل امر الله الریح فامالت علیهم الرمال فکانوا تحت الرمل سبع لیال و ثمانیة ایام لهم انین ثم امر الله الریح فکشفت عنهم الرمال فاحتملتهم فرمت بهم فى البحر.
روى عن عایشه قالت: کان النبى (ص) اذا رأى مخیلة تغیر وجهه و تلون و دخل و خرج و اقبل و ادبر، فاذا امطرت السماء سرى عنه فقلت یا رسول الله ان الناس اذا رأوا الغیم فرحوا رجاء ان یکون فیه المطر و اذا رأیته عرف فى وجهک الکراهیة، فقال یا عایشه ما یومننى ان یکون فیه عذاب. قد عذب قوم بالریح و قد رأى القوم العذاب فقالوا: هذا عارض ممْطرنا.
قوله: تدمر کل شیْء بأمْر ربها، یعنى تدمر کل شىء مرت به من رجال عاد و اموالها کقوله: ما تذر منْ شیْء أتتْ علیْه إلا جعلتْه کالرمیم و التدمیر اهلاک استیصال، فأصْبحوا لا یرى إلا مساکنهمْ قرأ عاصم و حمزة و یعقوب یرى بضم الیاء و مساکنهم برفع النون، و قرأ الآخرون بالتاء و فتحها و مساکنهم بالنصب اى لا ترى یا محمد الا مساکنهم لو حضرت بلادهم، لان السکان و الانعام بادت بالریح فلم یبق الا هود و من آمن معه. و فى الخبر عن النبى (ص) نصرت بالصبا و اهلکت عاد بالدبور، کذلک نجْزی الْقوْم الْمجْرمین اى کذلک نجزى من اجرم مثل جرمهم و هذا تحذیر لمشرکى العرب.
و لقدْ مکناهمْ فیما إنْ مکناکمْ فیه، اى فیما لم نمکنکم فیه من قوة الأبدان و طول العمرو کثرة المال. قال المبرد ما فى قوله فیما، بمنزلة الذى و «ان» بمنزلة ما و تقدیره: و لقد مکناهم، فى الذى ما مکنا کم فیه. و قیل ان للشرط و جزائه مضمر تقدیره: فى الذى ان مکناکم فیه کان بغیکم اکثر، و جعلْنا لهمْ سمْعا و أبْصارا و أفْئدة، قال وهب بن منبه: کانوا یرون الشعرة البیضاء فى اللبن فى البیت المظلم لیلا من غیر سراج و یسمعون السرار من میل و یثبون على الجبال على الصخور مع الترسة و یقولون هلمى یا ریح و یدخلون فى الصخرة الصماء الى الرکب، فما أغْنى عنْهمْ سمْعهمْ و لا أبْصارهمْ و لا أفْئدتهمْ منْ شیْء إذْ کانوا یجْحدون بآیات الله، اى کانت لهم آلة الدفع فلم یقدروا على دفعها لاقامتهم على الجحود باعلامه الدالة على التوحید و صدق الرسول، و حاق بهمْ ما کانوا به یسْتهْزون اى نزل بهم و احاط بهم جزاء استهزائهم.
و لقدْ أهْلکْنا ما حوْلکمْ، یقوله لقریش، من الْقرى، کحجر ثمود و قرى قوم لوط و نحوها مما کان یجاور بلاد الحجاز، و صرفْنا الْآیات، بتکریر ذکرها و اعادة اقاصیص الامم الخالیة بتکذیبها و شرکها، لعلهمْ یرْجعون عن شرکهم.
فلوْ لا نصرهم، اى هلا نصرهم، الذین اتخذوا منْ دون الله قرْبانا آلهة، یعنى الاوثان اتخذوها آلهة فیتقربون بها الى الله عز و جل، قرْبانا مفعول له یعنى للقربة بزعمهم و آلهة مفعول ثان، و القربان کل ما یتقرب به الى الله عز و جل و جمعه قرابین کالرهبان و الرهابین، بلْ ضلوا عنْهمْ قال مقاتل ضلت الالهة عنهم فلم ینفعهم عند نزول العذاب، و ذلک إفْکهمْ و ما کانوا یفْترون. اى هذا محصول افکهم الذى کانوا یقولون، انما نقربهم الى الله عز و جل و نشفع لهم و قیل: معناه ذلک عاقبة افکهم و افترائهم.
و إذْ صرفْنا إلیْک، معطوف على قوله: و اذْکرْ أخا عاد، نفرا من الْجن یسْتمعون الْقرْآن. قال ابن عباس کانوا تسعة نفر من جن نصیبین من ارض الموصل و کانوا یهودا و کانوا من روسهم و ملوکهم، و اسماوهم: حصا و مصا و شاصر و ناصر و افحم و یرد و اینان و زوبعه و عمر بن جابر. مفسران گفتند رسول خداى از مبعث وى ده سال و سه ماه گذشته بود که این جن نصیبین باسلام آمدند و بعد از آن بیک سال و شش ماه او را بمعراج بردند و ابتداء قصه آنست که: بو طالب از دنیا رفته بود و مشرکان او را رنجه میداشتند، رسول تنها برخاست و بطائف شد تا از قبیله ثقیف قومى با دست آرد که او را نصرت کنند و بقوت ایشان، قریش از خود باز کند و در ثقیف سه برادر بودند سادات و اشراف ایشان یکى عبد یالیل دیگر مسعود، سوم حبیب پسران عمرو بن عمیر، ایشان را باسلام دعوت کرد و ایشان هر سه سروا زدند و ناسزا گفتند، رسول از ایشان نومید برخاست و ایشان سفیهان و جاهلان قوم خویش فرا پى وى داشتند تا بر وى بانگ زدند و ناسزا گفتند و او را در باغى پیچیدند از آن عتبة و شیبة، پسران ربیعة، رسول (ص) در آن باغ شد و در گوشهاى بنشست و عتبه و شیبه هر دو در آن باغ بودند و میدیدند که آن سفیهان ثقیف، با وى چه میکنند و تغافل میکردند تا آن سفیهان از وى بازگشتند. رسول در آن حال از سر آن ضجرت و حیرت، زبان تضرع بگشاد و در الله زارید و گفت: اللهم انى اشکو الیک ضعف قوتى و قلة حیلتى و هوانى على الناس انت ارحم الراحمین، انت رب المستضعفین، انت ربى الى من تکلنى الى بعید یتجهمنى او الى عدو ملکته امرى ان لم یکن بک على غضب فلا ابالى و لکن عافیتک هى اوسع لى، اعوذ بنور وجهک الذى اشرقت له الظلمات و صلح علیه امر الدنیا و الآخرة، من ان تنزل بى غضبک او تحل على سخطک، لک العتبى، حتى ترضى لا حول و لا قوة الا بک.
عتبه و شیبه که او را چنان دیدند رحم ایشان بجنبید، غلامى داشتند نصرانى نام او عداس. گفتند یا عداس انگور پارهاى در آن طبق کن و پیش آن مرد بنه تا بخورد، عداس طبق انگور پیش رسول بنهاد، رسول دست فراز کرد گفت بسم الله.
عداس در روى رسول مینگرد و میگوید: و الله ان هذا الکلام ما یقوله اهل هذه البلدة، و الله که این سخن که او میگوید اهل این شهر نگویند رسول گفت: تو از کدام شهرى یا عداس و چه دین دارى؟ عداس گفت: من نصرانىام بر دین ترسایى از شهر نینوى، رسول گفت: تو از شهر یونس بن متى اى، آن مرد صالح نیک راى پاک راه؟ عداس گفت تو چه دانى که یونس بن متى کیست؟. رسول گفت: او برادر منست پیغامبر خداى و من پیغامبر خداى. عداس، بپاى رسول در افتاد و بوسه بر پاى وى مینهد و دست وى میبوسد و او را تواضع میکند. عتبه و شیبه او را چنان دیدند گفتند غلام ما بتباه برد آن گه گفتند یا عداس چرا بوسه بر دست و پاى وى مینهادى، نباید که ترا از دین خود بر گرداند که این دین تو، به است از دین او. عداس گفت: یا سیدى ما فى الارض خیر من هذا الرجل. لقد اخبرنى بامر ما یعلمه الا نبى. پس رسول خدا از آنجا برفت تنها بسوى مکه، چون ببطن نخله رسید میان مکه و طائف شب بود، نماز خفتن آنجا میگزارد. بعضى مفسران گفتند بامداد میکرد و در نماز سوره الرحمن میخواند، در میانه نماز قومى از جن نصیبین بر وى بگذشتند و بکار خویش میرفتند، آواز خواندن رسول بسمع ایشان و از حرص سماع قرآن بسر یکدیگر میافتادند و نزدیک بود که برسول در افتاد ندید.
و ذلک قوله تعالى: کادوا یکونون علیْه لبدا و رسول در زیر درخت سمره نماز میکرد، رب العالمین آن درخت بآواز آورد تا رسول را آگاهى داد از ایشان و رسول چون از نماز فارغ شد، ایشان را بر اسلام دعوت کرد و نبوت خود بر ایشان عرضه کرد. ایشان گفتند: من یشهد لک؟ کیست که در این نبوت ترا گواهى دهد؟. رسول گفت این درخت سمره. پس رسول از آن درخت گواهى خواست، درخت بآواز فصیح گواهى بداد که وى رسول خواست، ایشان نه کس بودند بر دین جهودى و بروایتى هفتاد کس بودند از بنى اقلیقى، همه مسلمان شدندند و برسول ایمان آوردند و ایشان از نصیبین آمده بودند از نزدیک ابلیس و ابلیس ایشان را بشغلى میفرستاد چون برسول در افتادند و رب العزه ایشان را اسلام کرامت کرد نیز با پیش ابلیس نرفتند و مصطفى (ص) ایشان را با قبیلههاى خویش فرستاد تا قوم خود را دعوت کنند بر دین اسلام، آگاهکنان و بیمنمایان.
اینست که رب العالمین فرمود: فلما قضی اى فرغ النبی من القراءة، ولوْا إلى قوْمهمْ منْذرین. انصرفوا الیهم مخوفین داعین بامر رسول الله (ص).
فکانوا رسل رسول الله و قیل لم یکونوا رسلا بل کانوا منذرین. و یجوز ان یکون الرجل نذیرا و لا یکون نبیا، النذارة فى الجن من غیر نبوة. و گفتهاند رسول خدا در بطن نخله ایشان را وعده داد که بر شما قرآن خوانم و آداب دین در شما آموزم و بعد از آن قصه لیلة الجن رفت در شعب حجون.
عبد الله مسعود روایت کند که رسول خدا روزى گفت: انى امرت ان اقرء على الجن اللیلة، فایکم یتبعنى.
مرا فرمودند که امشب قرآن خوانم بر جن. کیست از شما که امشب متابعت من کند و بموافقت من بیاید. عبد الله مسعود گفت: من با وى برفتم و دیگر هیچ کس با ما نبود چون بشعب حجون رسیدیم وادىاى است بالاء مکه، رسول خدا خطى کشید و مرا گفت در میان این خط نشین و نگر که قدم از این خط بیرون نه نهى تا من بتو باز آیم. رسول خدا رفت و در آن موضعى بیستاد و قرآن خواندن گرفت و پریان را دیدم بر مثال مرغان کرکس که از بالا در زیر میپریدند و خلقى را دیدم سیاهان با جامههاى سفید که فراوى مییازیدند و لغطى و شغبى از ایشان بسمع من رسید تا آن حد که بر پیغامبر بترسیدم و چندان آواز و شغب ایشان بود که نیز آواز پیغمبر نشنیدم و از آن سیاهان که گرد وى برآمده بودند پیغامبر را نمىدیدم و پیغامبر ایشان را بعصا میزد که اجلسوا، همه شب برین صفت گذشت و من اندیشمند تا شب بآخر رسید و ایشان از پیغامبر باز بریده میشدند چنانک پارههاى میغ که از هم گسسته میشود. پس پیغامبر از ایشان فارغ شد و بنزدیک من باز آمد و فرمود یا عبد الله هیچ خفتى امشب؟ گفتم لا و الله یا رسول الله، از بیم و اندیشه بارها همت کردم که فریاد خوانم و بگریزم اما قول تو مرا بر جاى میداشت که گفته بودى قدم از این خط بیرون منه. رسول (ص) فرمود لو ذهبت ما التقینا الى یوم القیمة، اگر تو از این موضع که من نشان کردم برفتید ملاقات ما جز بقیامت نبودید. گفتم یا رسول الله آن سیاهان با جامههاى سپید که بودند؟، گفت جن نصیبین بودند که از من متاع و زاد مىخواستند، فمتعتهم بکل عظم حائل و روثة و بعرة فقالوا یا رسول الله یقذرها الناس علینا فنهى النبى (ص) ان یستنجى بالعظم و الروث. قال: فقلت یا رسول الله و ما یغنى ذلک عنهم قال انهم لا یجدون عظما الا وجدوا علیه لحمه یوم اکل و لا روثة الا وجدوا فیها حبها یوم اکلت.
گفتم یا رسول الله آنچه آشوب و شغب بود که از ایشان بسمع من میرسید.
گفت یکى را کشته بودند از قوم خویش و داورى از من درخواستند، من ایشان را داورى بریدم و براستى حکم کردم. آن گه رسول خواست که وضو کند. گفت هل معک ماء قلت یا رسول الله معى اداوة فیها شیء من نبیذ التمر فاستدعاه فصببت على یده فتوضأ و قال تمرة طیبة و ماء طهور.
و روى مسلم بن الحجاج عن محمد بن المثنى عن عبد الاعلى عن داود بن ابى هند عن عامر قال سالت علقمة، هل کان ابن مسعود شهد مع رسول الله (ص) لیلة الجن قال فقال علقمة انا سألت ابن مسعود فقلت هل شهد احد منکم مع رسول الله (ص) لیلة الجن فقال لا و لکنا کنا مع رسول الله ذات لیلة ففقدناه فالتمسناه فى الاودیة و الشعاب فقلنا استطیر او اغتیل. قال فبتنا بشر لیلة بات بها قوم فلما اصبحنا اذا هو جاء من قبل حراء قال فقلنا یا رسول الله فقدناک فطلبناک فلم نجدک فبتنا بشر لیلة بات بها قوم، فقال اتانى داعى الجن فذهبت معه فقرأت علیهم القرآن فانطلق بنا فارانا آثارهم و آثار نیرانهم و سألوه الزاد فقال لکم کل عظم ذکر اسم الله علیه یقع فى ایدیکم اوفر ما یکون لحم و کل بعرة علف لدوابکم فقال رسول الله (ص) فلا تستنجوا بهما فانهما طعام اخوانکم من الجن.
و فى الحدیث ان الجن ثلاثة اصناف صنف لهم اجنحة یطیرون فى الهواء و صنف حیات و کلاب و صنف یحلون و یظعنون.
قالوا یا قوْمنا إنا سمعْنا کتابا أنْزل منْ بعْد موسى مصدقا، موافقا، لما بیْن یدیْه، من الکتب، یهْدی إلى الْحق، یعنى الى دین الحق، و إلى طریق مسْتقیم.
قال ابن عباس: فاستجاب لهم من قومهم نحو من سبعین رجلا من الجن فرجعوا الى رسول الله (ص) فوافوه بالبطحاء فقرأ علیهم القرآن و امرهم و نهاهم.
و فیه دلیل انه (ص) کان مبعوثا الى الجن و الانس جمیعا. قال مقاتل: لم یبعث قبله نبى الى الانس و الجن جمیعا.
یا قوْمنا أجیبوا داعی الله، یعنى محمدا (ص)، و آمنوا به یغْفرْ لکمْ منْ ذنوبکمْ و یجرْکمْ منْ عذاب ألیم.
و منْ لا یجبْ داعی الله، اى کفر بمحمد (ص)، فلیْس بمعْجز فی الْأرْض، لا یعجز الله فیفوته و لیْس له منْ دونه أوْلیاء یمنعونه من الله، أولئک فی ضلال مبین.
اختلف العلماء فى حکم مومنى الجن فقال قوم لیس لهم ثواب الا نجاتهم من النار و تأولوا قوله: یغْفرْ لکمْ منْ ذنوبکمْ و یجرْکمْ منْ عذاب ألیم. و الیه ذهب ابو حنیفة. و قال الحسن: ثوابهم ان یجاروا من النار ثم یقال لهم: کونوا ترابا مثل البهائم. و عن ابى الزناد قال: اذا قضى بین الناس قیل لمومنى الجن عودوا ترابا فیعودون ترابا فعند ذلکقول الْکافر یا لیْتنی کنْت ترابا
و قال آخرون یکون لهم الثواب فى الاحسان کما یکون علیهم العقاب فى الاساءة کالانس و الیه ذهب مالک و ابن ابى لیلى. و قال الضحاک یدخلون الجنة و یأکلون و یشربون و ذکر النقاش فى تفسیره حدیثا انهم یدخلون الجنة، فقیل هل یصیبون من نعیمها قال یلهمهم الله تسبیحه و ذکره فیصیبون من لذته ما یصیبه بنو آدم من نعیم الجنة و قال ارطاة ابن المنذر: سألت ضمرة بن حبیب هل للجن ثواب قال نعم و قرأ: لمْ یطْمثْهن إنْس قبْلهمْ و لا جان. قال فالانسانیات للانس و الجنیات للجن و قال عمر بن عبد العزیز: ان مومنى الجن حول الجنة فى ربض و رحاب و لیسوا فیها.
أ و لمْ یروْا أن الله الذی خلق السماوات و الْأرْض و لمْ یعْی بخلْقهن، اى لم یعجز عن ابداعهن بقادر هکذا قراءة العامة و الباء زائدة دخلت للتأکید، کقوله تنبت بالدهن و کقوله کفى بالله و قیل الباء دخلت لمکان النفى فى اول الکلام لان المعنى: أ لیس الله بقادر على ان یحیى الموتى بلى، جواب للنفى، إنه على کل شیْء، من الاحیاء و الاماتة، قدیر. و قرأ یعقوب یقدر بالیاء على الفعل و هو اختیار ابى حاتم.
و یوْم یعْرض الذین کفروا على النار، فیقال لهم أ لیْس هذا بالْحق، یعنى ا لیس هذا الجزاء بالعدل، قالوا بلى و ربنا، انه لحق اعترفوا به و حلفوا علیه، قال فذوقوا الْعذاب بما کنْتمْ تکْفرون یعنى بکفرکم فى الدنیا.
فاصْبرْ، یا محمد على اذى الکفار، کما صبر أولوا الْعزْم، ذووا الحزم. و قال الضحاک: ذووا الجد و الصبر و قیل العزم القوة و الثبات و اختلفوا فیهم. قال ابن زید: جمیع رسل الله اولوا العزم لم یبعث الله نبیا الا کان ذا عزم و حزم و رأى و کمال عقل و من، هاهنا للتبیین لا للتبعیض کقوله: فاجْتنبوا الرجْس من الْأوْثان و قال بعضهم الانبیاء کلهم اولوا العزم الا یونس لعجلة کانت منه ا لا ترى انه قیل للنبى (ص) و لا تکنْ کصاحب الْحوت.
و قیل هم الذین ذکرهم الله فى سورة الانعام، لقوله بعد ذکرهم: أولئک الذین هدى الله فبهداهم اقْتدهْ، و قیل هم ستة: نوح و هود و صالح و لوط و شعیب و موسى و هم المذکورون على النسق فى سورة الاعراف و الشعراء. و قال مقاتل: هم ستة: نوح صبر على اذى قومه و ابراهیم صبر على النار و اسحاق صبر على الذبح و یعقوب صبر على فقد ولده و ذهاب بصره و یوسف صبر فى البئر و السجن و ایوب صبر على الضر. و قال ابن عباس و قتادة: هم نوح و ابراهیم و موسى و عیسى اصحاب الشرائع فهم مع محمد (ص) خمسة ذکرهم الله على التخصیص فى قوله: و إذْ أخذْنا من النبیین میثاقهمْ و منْک و منْ نوح و إبْراهیم و موسى و عیسى ابْن مرْیم. و فى قوله: شرع لکمْ من الدین ما وصى به نوحا... الایة
روى عن الشعبى عن مسروق، قال قالت عائشة قال لى رسول الله (ص): یا عائشة ان الدنیا لا تنبغى لمحمد و لا لال محمد. یا عائشة ان الله لم یرض من اولى العزم الا بالصبر على مکروهها و الصبر عن محبوبها لم یرض الى ان کلفنى ما کلفهم و قال: فاصْبرْ کما صبر أولوا الْعزْم من الرسل، و انى و الله ما بد لی من طاعته و الله لاصبرن کما صبروا و اجهدن و لا قوة الا بالله.
قوله: و لا تسْتعْجلْ لهمْ، اى لا تستعجل العذاب لهم، فانه نازل بهم لا محالة، کانه ضجر بعض الضجر فاحب ان ینزل العذاب بمن ابى منهم فامر بالصبر و ترک الاستعجال ثم اخبر عن قرب العذاب فقال: کأنهمْ یوْم یروْن ما یوعدون، من العذاب فى الآخرة، لمْ یلْبثوا، فى الدنیا، إلا ساعة منْ نهار، اى اذا عاینوا العذاب، فصار طول لبثهم فى الدنیا و البرزخ کانه ساعة من نهار لان ما مضى و ان کان طویلا کان لم یکن و قیل ینسیهم هول ما ینزل بهم مدة اللبث. ثم قال: بلاغ، اى هذا القرآن و ما فیه من البیان بلاغ من الله الیکم و البلاغ بمعنى التبلیغ و قیل هذا بلاغ اى الایمان بالرسالة بلاغ، یعنى اذا بلغت فقد فعلت ما وجب علیک و قیل بلاغ واقع موقع بلغ اى بلغ الرسالة، فهلْ یهْلک إلا الْقوْم الْفاسقون. اى لن یهلک بعد هذا البلاغ بعذاب الله الا من خرج من طاعة الله.
قال الزجاج تأویله لا یهلک مع رحمة الله و فضله، إلا الْقوْم الْفاسقون الخارجون من امر الله و هم المشرکون و لهذا. قال قوم ما فى الرجاء لرحمة الله آیة اقوى من هذه الایة و قال مقاتل: انها نزلت یوم احد.